26 jan 2022

Familiekroniek - Opgepakt voor bedelarij

In de reeks blogs over mijn voormoeders die hun leven doorbrachten op een schip, sla ik even een zijpad in. Froukje van der Heide is geen rechtstreekse voormoeder, maar ze is de jongste dochter van mijn voormoeder Antje Jans, ofwel: een tante van mijn betovergrootmoeder Minke Wijkstra. Haar broers worden schipper, haar zussen trouwen met schippers, maar het leven van Froukje is minder fortuinlijk.

Froukje wordt in 1810 of 1811 geboren in Franeker, op het schip van haar ouders. Als ze 21 jaar is woont ze in Leeuwarden bij Arnoldus van der Heide en Tietje Rienks Atsma. Het gezin woont op Weerklank 257. Weerklank is een wijkje net buiten de Stadsgracht van Leeuwarden, even ten noorden van het Noordvliet. Het bestaat uit een doolhof van kleine straatjes en veel bedrijfjes: leerlooijerijen, pottenbakkerijen, branderijen, mouterijen en ga zo maar door. Arnoldus van der Heide is pompmaker.
In 1839 
woont ze als dienstbode bij Hermanus Smeding en Helena Aletta Siderius op de Voorstreek in Leeuwarden. Smeding is een vooraanstaande Leeuwarder. Hij is zilversmid geweest en voogd van het Nieuwe Stads Weeshuis. 

Bedelarij
In 1842 trouwt Froukje, die nog steeds dienstbode is, in Leeuwarden met Wybe of Wiebe Jongerhuis, een arbeider uit Huizum. Ze krijgen drie kinderen: Pieter (1843), Antje (1845) en Sybrandus (1847). Rond 1845 staat bij Froukje en Wiebe als beroep visscher. Het vissen levert klaarblijkelijk niet voldoende op, want op 5 september 1848 staan Wiebe en Pieter voor bedelarij in het rolboek van de arrondissementsrechtbank van Heerenveen. Op 27 september 1848 staat ook Froukje erin, eveneens voor bedelarij. 

Rolboek Arr. Rechtbank Heerenveen

Strafkolonie De Ommerschans
Als ik huisgenoot R vertel over de bedelarij vraagt hij: moesten ze naar Veenhuizen? Daar heb ik nog niet aan gedacht. Ik voer Froukjes naam in in de database van www.allekolonisten.nl en ja hoor, ze verschijnt meteen op mijn scherm.
Wiebe en Pieter worden op 15 september 1848 ingeschreven in strafkolonie De Ommerschans. Froukje met Antje en Sybren volgen bijna drie weken later, op 5 oktober. Bij Wiebe staat dat hij 1.58 m. is. Zijn aangezicht is klein, ook zijn neus, mond en kin staan omschreven als klein. Zijn haar is blond, zijn ogen blauw. Froukje is 1.53 m. Haar aangezicht is plat en breed, haar haar bruin en haar ogen lichtbruin. Haar mond is ordinair en haar kin gewoon.
Waarschijnlijk worden ze ondergebracht in het bedelaarsgesticht, een kazerneachtig gebouw waar mannen en vrouwen gescheiden van elkaar wonen. Met hard werken kunnen de gevangenen hun vrijheid terugverdienen. Ze ontginnen land en werken in de spinnerij, kleermakerij, schoenmakerij, touwslagerij of manden- en klompenmakerij die er op het terrein staan. Wiebe houdt het niet lang vol, hij sterft in januari 1849. Van beroep kolonist staat er in de overlijdensakte. Hij wordt begraven op Begraafplaats Maatschappij van Weldadigheid Ommerschans. 

Ommerschans

Weeshuis
Froukje en de kinderen worden na 4,5 jaar, op 16 april 1852, ontslagen uit de strafkolonie. Ze gaat terug naar Leeuwarden. In het bevolkingsregister staat ze met haar drie kinderen ingeschreven op het adres Oldehoofdster Kerkhof huis 394. Bij haar beroep staat werkster.
Als ze in 1859 in Leeuwarden overlijdt, komen de kinderen Pieter, Antje en Sybren terecht in het Nieuwe Stads Weeshuis op het Groot Kerkhof. Pieter overlijdt er in juni 1861. Hij is zeventien jaar en smidsknecht. Met de andere twee kinderen komt het goed. Antje trouwt op haar 35e in Leeuwarden met agent Tjeerd Dolstra. Sybren wordt kleermakersknecht, later kleermaker en trouwt in Opsterland met Feikjen van der Meulen.

Stadsweeshuis binnenplein

Illustraties
- De tekening van De Ommerschans komt van: https://www.canonvannederland.nl/nl/overijssel/overijssel/ommerschans
- De foto van het Stadsweeshuis komt van: https://natuurmuseumfryslan.nl/geschiedenis

Meer informatie over strafkolonie De Ommerschans
- https://www.kolonienvanweldadigheid.eu/bezoek/de-ommerschans
- https://ommerschans.nl

12 jan 2022

Familiekroniek - Voormoeder Antje Jans, schippersche

Als ik mijn voormoederlijke lijn volg - dus de stamboom via de moeders, zie het rijtje onderaan deze pagina - kom ik uit bij enkele generaties schippers. De eerste vrouw van wie ik naam weet is Antje Jans. Ze is geboren rond 1776 in Bergum, een dorp dat even ten oosten van Leeuwarden ligt en de hoofdplaats is van de gemeente Tietjerksteradeel.
In 1797 trouwt Antje in de kerk van Bergum met schipper Jacob Klazes. Van hem weten we iets meer dan van Antje. Hij is geboren in 1767. Zijn moeder heet Aaltje Fokkes, zijn vader Klaas Jacobs is dagloner als hij in 1811 in het kanton Bergum de achternaam Van der Heide aanneemt. De achternaam Van der Heide kan erop wijzen dat hij afkomstig is van een heidegebied uit de buurt van Bergum. 

kerk Bergum

Vrachtschip
Antje Jans en Jacob Klazes krijgen zes kinderen: Aaltje, Jan, Klaas, Trijntje, Tjitske en Froukjen. De kinderen worden in verschillende plaatsen geboren: Bergum, Leeuwarden, Franeker. Dat duidt erop dat het gezin op het schip woont waarmee Jacob Klazes de kost verdient.
De vracht van Friese binnenvaartschepen betreft in die periode vooral turf, maar ook wel terpaarde, mest, hout, stenen en landbouwproducten. In de regio rond Drachten, niet ver van Bergum, wordt begin negentiende eeuw nog veel turf gewonnen.
De meeste Friese binnenvaartschepen zijn tjalken, platbodems met één mast. In 1815 koopt Jacob Klazes voor fl. 200 een kofschip nadat hij twee jaar eerder voor fl. 840 een huis in Bergum heeft verkocht. Een kofschip is een zeilschip van twaalf meter lang, dat wordt gebruikt voor kustvaart en binnenvaart. Het heeft twee masten.

model kofschip

In de oude stadsgracht
Nadat Jacob Klazes in 1826 is overleden, blijft Antje Jans varen. Als ze in februari 1833 in Leeuwarden overlijdt “in het schip leggende in de oude stadsgracht alhier” staat in de overlijdensakte dat ze schippersche is. Ze is ongeveer 57 jaar oud geworden. De aangifte wordt gedaan door  haar zoon Klaas Jacobs van der Heide en haar schoonzoon Eelke Johannes Groothelm, de man van haar dochter Trijntje. Of dat schip het kofschip is dat Jacob Klazes achttien jaar eerder kocht weet ik niet.

De foto van het model kofschip komt van museum Martena in Franeker.

Voormoeders
Antje Jans x Jacob Klazes van der Heide
Trijntje Jacobs van der Heide x Jouke Everts Wijkstra
Minke Wijkstra x Jan de Boer
Antje de Boer x Reinder van der Hogt
Wilhelmina van der Hogt x Johannes Nieuwenhuis
Annie Nieuwenhuis x Klaas Hilverda