FAMILIEKRONIEK - Zuivelfabriek De Eendracht in Marssum

Nu de rondweg rond Leeuwarden gereed is, hoeven we niet meer dwars door de stad als we naar Ameland gaan. Vlak voor Marssum nemen we de afslag naar het noorden en rijden langs en rood bakstenen gebouw met ernaast en ervoor tientallen geparkeerde auto’s, occasions van diverse pluimage. Autobedrijf Venema staat op in grote blauwe letters op de voorgevel van de hal naast het bakstenen gebouw.

Dit bakstenen gebouw maakte van 1897 tot 1965 deel uit van de coöperatieve zuivelfabriek De Eendracht. Hier werkte mijn pake Johannes Nieuwenhuis vanaf 1921 tot de fabriek moest sluiten in 1965. In 1948 werd hij eerste kaasmaker en betrok met zijn gezin één van de twee huizen aan de westkant van de fabriek.

Autobedrijf Venema

Schoorsteenpijp

Als kind vond ik het huis van mijn grootouders bij de zuivelfabriek groot, maar op foto’s zie ik dat het helemaal niet zo hoog was. De slaapkamers op de tweede verdieping lagen al onder het schuine dak. Wel was het huis diep, met voor een huiskamer en achter een ruime keuken waar ook de eettafel stond. Vlak achter het huis rees de reusachtige schoorsteenpijp van rood baksteen van de zuivelfabriek op. Kilometers leek hij de lucht in te gaan tot hij de wolken bijna aanraakte. Keek ik langs de schoorsteenpijp omhoog naar de wolken, dan leek het alsof de schoorsteenpijp bewoog en de wolken stil stonden. Duizelig werd ik ervan. De schoorsteenpijp is al lang geleden afgebroken.

Ook de zuivelfabriek zelf was fascinerend. Niet dat ik er ooit in ben geweest met pake, maar als ik door de grote ramen aan de voorkant naar de grote liggende zwarte ketels met klokken en cijfers erop keek, was ik diep onder de indruk.

De twee huizen aan de westkant van de fabriek. In het linker woonden mijn pake en beppe.

Eerste Nederlandse zuivelfabriek

In 1879 stichtte Mindert Bokma de Boer uit Leeuwarden in Veenwouden, na een studiereis door Denemarken, de eerste Nederlandse zuivelfabriek. Deze fabriek, vernoemd naar Freia, de Noorse godin van vruchtbaarheid, staat tegenwoordig in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem.
Friesland werd de bakermat van de fabrieksmatige zuivelbereiding. Eerst waren de zuivelfabrieken particulier initiatief, maar al snel begonnen de boeren zich te roeren. Uit onvrede met de prijs die de Leeuwarder Melkinrichting hen bood, richtte een groep boeren in 1886 in Warga de eerste coöperatieve zuivelfabriek op. Dit voorbeeld vond enthousiaste navolging. In 1895 waren er 78 coöperatieve fabrieken, vijf jaar later waren het er al 127. De coöperatie hield in dat de oprichters zowel eigenaar van de zuivelonderneming waren, en de grondstof melk leverden en naar inbreng, samen met de niet melk leverende aandeelhouders, winst en verlies deelden.

Zuivelfabriek Freia in Veenwouden

Oprichting De Eendracht

Ook de boeren rondom Marssum vonden het tijd worden dat zij meegingen met de ontwikkelingen. Op 21 december 1896 stond een oproep in de Leeuwarder krant: ‘Belangstellenden in de oprichting eener coöperatieve ZUIVELFABRIEK te Marssum worden uitgenodigd ter Vergadering op Woensdag 23 Dec. 1896, des nam. 3 uur, bij S.J. Kuperus te Marssum. Trouwen opkomst is gewenscht. De voorloopige commissie.’

Het café van Sjoerd Jans Kuperus, tegenwoordig Het Grauwe Paard, stond op de viersprong, het kruispunt van de Ljouwerterdyk en de Bitgumerdyk. Logement Kuperus was er voor de hoge heren. Het café aan de andere kant van de straat, café Hovinga, bood plaats aan de arbeiders.

Het lukte de aanwezige veeboeren niet om eind december tot ‘eenstemmigheid’ te komen en men riep een nieuwe vergadering uit. Deze werd gehouden ten huize van M. Prins in Menaldumadeel. De krant schreef: ‘met dit resultaat, dat het definitief besluit viel, om onder Marssum eene fabriek te stichten, zodat weldra in onze gemeente de vierde fabriek zal verrijzen.’

Op 17 januari werden de statuten vastgesteld en het bestuur gekozen: dhr. Veeman uit Marssum werd president. De andere bestuursleden waren M. Dijkstra uit Menaldum en K.N. Kuperus uit Ritsumazijl. Architect R. Feikema uit Dronrijp werd belast met het toezicht op de bouw. De stichting van De Eendracht werd financieel gesteund door Popta, met 70.000 gulden. Popta was de eigenaar van het Poptaslot in Marssum.

De Eendracht (uit het fotoalbum van mijn pake en beppe)

Woningen voor de zuivelarbeiders 

Er werd niet alleen een fabriek gebouwd in Marssum, ook werden er woningen gebouwd voor de zuivelarbeiders. Twee direct naast de fabriek, ten westen ervan, en vier in het dorp zelf, aan de Rypsterdyk. Eén van deze huizen betrokken mijn grootouders toen ze in 1929 trouwden. Hier werden hun drie kinderen geboren.